دره مرگ

20 سال پس از تحصيل در انگلستان براي تحصيل دكترا به آمريكا رفته بودم ، پايان نامه ام را درباره آب و هواي ايران نوشتم ، تا آن تاريخ كه مي شود 33 ـ 1332 درباره آب و هوا و هواشناسي در ايران چيزي به روي كاغذ نيامده بود ، پايان نامه من به زبان انگليسي منتشر شد و تا چندين سال منبع مطالعه درباره آب و هواي ايران بود و هنوز هم به آن ارجاع داده مي شود . در سال هاي بعد از جنگ جهاني هواپيمايي رو به توسعه بود ، ارتباط هوايي در آن زمان با هواپيماهاي كوچكي انجام مي شد اما جت هايي كه امروزه در خطوط هوايي مسافرت مي‌كنند در ارتفاع بالاي 10 كيلومتر از سطح زمين حركت مي‌كنند و در آن جا هوا تقريباً يكنواخت است ، ولي در ارتفاعات پايين هواها به اعتبار دماي متغير سطح زمين به اصطلاح تفاوت پيدا مي كند يعني در 2 يا 3 كيلومتري زمين هوا يكدست نيست كه هواپيما بتواند از داخل آن عبور بكند .

همان طور كه روي زمين مثلاً در جاده پستي و بلندي داريم فشار هوا در جاهاي مختلف تفاوت پيدا مي كند و اين اختلاف فشار هوا يك چيزي مثل ناهمواريهاي سطح زمين به وجود مي آورد . به خاطر عبور هواپيما از منطقه اي با فشار هواي زياد به منطقه اي كم فشار بايد موتور هواپيما به شكل ديگري عمل كند تا از آن جا بگذرد اما آن زمان ناگهان هواپيما سقوط مي كرد بنابراين لازم بود بدانند هوا چگونه است و بر اساس همين ضرورت هواشناسي را در كشورها بوجود آوردند .

هواپيما هم در مسير خودش مرز نمي شناسد و هواپيمايي كه از انگلستان به ايران مي‌آيد از چندين كشور و چندين نوع هوا عبور مي‌كند ، پس لازم است هر كشوري درباره آسمان خودش كمك و راهنمايي كند ، اين ضرورت باعث تأسيس سازمان هواشناسي شد ، خدمات سازمان هواشناسي خيلي پيچيده است .

ما فقط در تلويزيون مي بينيم كه يك نفر مي آيد و مي‌گويد فردا هوا چگونه خواهد بود . براي ترسيم آن خط‌هاي منحني كه شما هر شب در تلويزيون مي بينيد صدها هزار اطلاعات روي نقشه مي‌آيد تا كارشناس كه در سطح دكتري آموزش ديده آن خط‌ها را بكشد و از آن خط‌ها استفاده‌هايي كند .

موقعي كه سازمان هواشناسي تازه تشكيل شده بود با آنها ملاقاتي كردم و يك نسخه از پايان نامه ام را به كتابخانه آنجا اهدا كردم . موقعي كه قرار شد در اينجا اداره هواشناسي بوجود بيايد يك كارشناس براي ايران مأمور شده بود كه دولت ايران را براي تشكيل يك هواشناسي سيستماتيك و علمي كمك و راهنمايي بكند . نام مرا آنجا به او داده بودند كه يك چنين شخصي درباره آب و هواي ايران كتابي نوشته ، اتفاقاً من در ايران نبودم و در مأموريتي بودم ولي آن شخص مرا پيدا كرد .

هواپيمايي از نظر ارتباطات در وزارت راه بود اين هواشناسي هم قرار بود در وزارت راه بوجود بيايد ، هواپيمايي با دانشگاه موافقت كرده بود كه من هواشناسي را راه بيندازم . در سال 1335 مسئوليت مديريت كل اداره هواشناسي به من محول شد .

اولين كاري كه كرد قانون استقلال هواشناسي را از مجلس گذراندم كه با اين كار هواشناسي هويت قانوني پيدا كرد يعني دولت ملزم بود بودجه اي بدهد و تشكيلاتي راه بيندازد ، يك قانون ديگري گذراندم كه قانون عضويت ايران در سازمان هواشناسي جهاني بود كه ارتباط ضمني‌مان با هواشناسي بين المللي با آن قانون تأمين مي شد .

به موازات آن كلاس‌هاي متعددي براي تربيت كارمند در سطوح مختلف راه انداختم . در اين 12 ـ 10 سالي كه در هواشناسي بودم از نظر تجهيزات و پرسنل و تربيت كارمند و فعاليت هاي علمي هواشناسي ايران را به پايه اي رساندم كه در رديف كشورهاي نسبتاً توسعه يافته قرار گيرد ولي بعد از انقلاب توسعه هواشناسي خيلي بيشتر شده چون امكانات الان با امكانات آن زمان كه بودجه ها و اعتبارات كم بود تفاوت پيدا كرده است . در نتيجه هواشناسي امروز ما در منطقه سرآمد هم است و در تمام آسيا بعد از روسيه و ژاپن و هند مقام شامخي دارد . البته من بعد از 12 سال در سال 35 استاد تمام وقت و معاون دانشگاه شدم ولي ارتباط من با سازمان هواشناسي محفوظ مانده بود به خصوص در ارتباط با سازمان جهاني هواشناسي در آن 12 سالي كه رئيس هواشناسي ايران بودم زبان مي دانستم . در محافل هواشناسي بين المللي مشكلي در بحث و گفتگو نداشتم ، پنج سال هم رئيس منطقه آسيا بودم در آن مقام ايجاب مي كرد كه من به تمام كشورهاي آسيا مسافرت كنم ، غير از چين كه در آن وقت عضو سازمان ملل نبود ، و در تمام اين كشورها تشكيلات هواشناسي را ببينم و خدمات مشترك بين هواشناسي هاي مختلف را هماهنگ كنم ، در آن پنج سال علاوه بر آن كه به كار خود ايران مي رسيدم بايستي به كار قاره آسيا مي رسيدم ، بعد از اين كه از هواشناسي درآمدم و در دانشگاه تمام وقت كار مي‌كردم باز هم ارتباط با هواشناسي از نظر علمي محفوظ بود به خصوص كه در زماني كه آنجا بودم با همكاري دانشگاه و هواشناسي به خاطر موقعيت خاصي كه هم در دانشگاه و هم در هواشناسي داشتم ، براي اولين بار اطلس اقليمي ايران را تهيه كردم كه هنوز كه هنوز است تنها مرجع تحقيق هست . در اين 30 سال در تمام دنيا بارها در كنفرانس ها و سمينارها شركت كردم و سخنراني داشتم.

در سازمان هواشناسي براي تشويق و اشاعه علم هواشناسي در سطح جهان معمول است كه از سالي كه به وجود آمده هر سال جايزه اي مي دهند اين جايزه به كسي تعلق مي‌گيرد كه خدمات برجسته اي كرده باشد چه در آن سال چه در گذشته چه به صورت يك فرمول جديد يا اختراع جديد يك دستگاه جديد براي اندازه گيري اختراع كرده باشد ، در اين روزگار كه مباني رياضي و مدل سازي متداول هست كتاب تازه اي نوشته باشد معمول است كه هر كشوري يك شخص برجسته اي در سازمان هواشناسي خودش معرفي مي كند هواشناسي تمام دنيا را به 6 قسمت تقسيم كرده ، منطقه اول آفريقا است منطقه دوم آسيا . اين پيشنهادات اول در سطح منطقه مورد برسي قرار مي گيرد و از هر منطقه يكي را به سازمان هواشناسي جهاني پيشنهاد مي‌كنند در يك جلسه شوراي اجرايي كه تشكيل مي شوند از رئيس و سه نائب رئيس و شش تا رؤساي منطقه اي و 20 نفر هم از كشورها در كنگره ها انتخاب مي شوند كه عالي‌ترين مقام سازمان هواشناسي جهاني مي شود در آن جا اين اسامي به كميسيون ها ارائه مي شود و آنها نظر مي‌دهند چند نفر پيشنهاد مي دهند كه از اين ميان آنها يك نفر را شورا انتخاب مي‌كند . در خرداد ماه گذشته شورايي كه به منظور انتخاب برنده جايزه تشكيل شده بود رئيس سازمان هواشناسي ايران هم شخصاً حضور داشت و براي اين كه ايشان الان چندين سال نائب رئيس سازمان جهاني هواشناسي است و بعلاوه خود هواشناسي ايران هم با در نظر گرفتن زحماتي كه من براي تأسيس هواشناسي كشيده بودم و آثار و نوشته هايي كه در اين چندين سال چه به زبان فارسي ، چه انگليسي درباره هواشناسي چه در ايران چه در جاهاي ديگر عرضه كرده بودم و حالا هم كه تجديد اطلس اقليمي ايران كه عن‌قريب به مرحله چاپ مي رسد همكاري دارم با توجه به همه اين مسائل هواشناسي ايران مرا معرفي كرده بود . از آن مرحله اوليه هم گذشته بوديم و در جلسه نهايي شوراي مشورتي كه 30 نفر شركت مي كنند من 24 رأي آوردم و در نتيجه برنده سال 2001 شدم .

سازمان هواشناسي جهان ( WMO ) از بدو تأسيس تاكنون هر ساله جايزه اي را به يكي از مؤثرترين چهره هاي علمي در جهان در زمينه هواشناسي اعطا مي كند اين جايزه ممكن است به خاطر يك فعاليت خاص از قبيل اكتشاف يك پديده يا يك اختراع يك دستگاه به دانشمندي تعلق بگيرد و ممكن است دانشمندي را به خاطر مجموع فعاليت‌ها و خدمات او به اين علم براي اعطاي اين جايزه برگزينند . اين جايزه مهمترين و معتبرترين جايزه علمي در زمينه هواشناسي در جهان است .

دكتر محمد حسن گنجي ، مؤسس رشته جغرافيا در دانشگاه تهران در سال دوم تأسيس و مؤسس سازمان هواشناسي كشور بوده است . وي در طول 12 سال رياست سازمان 5 ماه نيز رئيس منطقه سازمان هواشناسي جهاني در منطقه آسيا بوده و نقش بسزايي در پايه‌گذاري هواشناسي در سرتاسر آسيا ايفا كرده است . اگر بدانيم كه هواشناسي ايران در حال حاضر نيز از پايگاه و اعتبار ويژه اي در جهان برخوردار است ، به اهميت و نقش دكتر گنجي در تأسيس اين رشته و تربيت چندين نسل از متخصصان هواشناسي در ايران پي مي‌بريم .

من با دبيري در دانشگاه تهران شروع كردم و بعد از 13 سال استاديار اين دانشگاه شدم ، اولين كسي بودم كه با تحصيلات عاليه جغرافيا به ايران برگشتم و در سال دوم تأسيس دانشگاه تهران به همراه دو نفر از همكارانم رشته جغرافيا را پايه گذاري كرديم .

بعد از ما شش نسل جغرافيدان در ايران تربيت شده است كه من به نوعي پدربزرگ اين جريان احساس مي كنم . مدتي رئيس دانشكده و معاون دانشگاه تهران بودم در دوران بازنشتگي هم دانشگاه بيرجند را تأسيس كردم . قبل از انقلاب مدتي معاون پارلماني وزارت راه بودم .

پس از انقلاب در دوران جنگ ايران و عراق مشاور وزير دفاع بودم حالا هم در اين دانشگاه ( شهيد بهشتي ) مشاور دانشكده علوم زمين هستم و دو دانشجوي دكتري دارم ، بيش از صد مقاله به فارسي و انگليسي نوشته ام و چهارده كتاب درسي به چاپ رسانده ام ، مهمتر از همه اين ها انتشار كتابي با عنوان « جغرافيا در ايران از دارالفنون تا انقلاب اسلامي » كه داستان علم جغرافيا در كشور است پانزده سال است كه با دائره‌المعارف اسلامي همكاري مي كنم و اين اواخر با مركز گفتگوي تمدن ها ارتباط نزديك دارم و قرار است اطلس جغرافيايي تمدن ها را تهيه بكنم .

 ده آزمايش برتر جهان ( زيباترين آزمايش هاي فيزيك در تاريخ )

در عصري كه ما زندگي مي كنيم آزمايشهايي كه چشمان جهانيان را خيره مي كند ازجمله آزمايشهايي كه براي يافتن توالي اجزاي يك ژنوم، شكافتن ذرات ريز اتمي در شتابدهنده ها و تجزيه وتحليل ستارگاني كه با ما ميلياردها سال نوري فاصله دارند نياز به ميليونها دلار سرمايه گذاري دارند و تجزيه وتحليل اطلاعات به دست آمده از ابزارهاي پيشرفته دراين آزمايشها ماهها به طول مي انجامد.
«رابرت كريز» عضو گروه فلسفه دانشگاه نيويورك در استوني بروك كه مورخ آزمايشگاه ملي بروك هيون هم هست، از فيزيكدانان خواست ده آزمايش برتر جهان فيزيك را نام ببرند. برخلاف انتظار عصر ما كه آزمايشهاي پيچيده توسط تيمهاي برجسته دانشگاهها و مراكز تحقيقات صورت مي پذيرد ده آزمايش برتري كه به عنوان زيباترين آزمايشهاي فيزيك در طول تاريخ انتخاب شد توسط ده فيزيكدان بسيار سرشناس انجام شده بود كه دستياران چندان زيادي هم نداشتند. ازهمه جالب تر اين كه اين آزمايشهايي كه در فهرست زيباترين آزمايشهاي فيزيك جاي گرفتند نيازي به كامپيوترهاي فوق پيشرفته بسيار مدرن نداشتند. اين ليست در مجله اين ماه Physics World به چاپ رسيده است . دراينجا به جاي آن كه به اين آزمايشها به ترتيب رتبه بپردازيم به ترتيب تقدم وتأخر زماني انجام اين آزمايشها، به اين ده آزمايش محبوب در فيزيك خواهيم پرداخت.

۱ـ اندازه گيري محيط زمين توسط اراتوستن رتبه هفتم را به دست آورد.

 هنگام انقلابين [اصطلاح اخترشناسيSolstice] در ظهر روزي كه آفتاب در شهر آسوان مصر هيچ سايه اي ندارد به گونه اي كه نور خورشيد قادر است به طور مستقيم به ته يك چاه برسد، موردتوجه اراتوستن ـ كتابدار شهر اسكندريه در سه قرن پيش از ميلاد مسيح ـ قرار گرفت. اراتوستن در چنين روزي درست هنگام ظهر كه در آسوان سايه وجود ندارد در شهر اسكندريه سايه را اندازه گيري كرد، چاره اي نبود جز اين كه زمين را كروي درنظر بگيرد. چون سايه در اسكندريه نسبت به خط عمود هفت درجه بود. محيط هردايره ۳۶۰درجه است براساس اندازه گيري اراتوستن ميان اسكندريه وآسوان ۷درجه فاصله بود. [واحد اندازه گيري درآن زمان به جاي متر «Stadium» بود] با سفر ميان دوشهر اسكندريه وآسوان معلوم شد كه فاصله آنها براساس واحد اندازه گيري Stadium، ۵۰۰۰ است. به اين ترتيب هفت درجه از ۳۶۰درجه ۵۰۰۰ استاديوم اندازه گيري شده بود پس محيط زمين براساس محاسبات اراتوستن ۲۵۰۰۰۰استاديوم بود.

۲ـ آزمايش گاليله درمورد سقوط اجسام رتبه دوم را به دست آورد.

در اواخر دهه ۱۵۰۰ميلادي گاليليو گاليله Galileo Galilei كه كرسي استادي دانشگاه پيزا را داشت دانش متعارف زمان خود را زير سؤال برد . با انداختن دو شيء از بالاي برج پيزا كه وزنشان برابر نبود نشان داد كه شيءسنگين تر زودتر از جسم سبك تر فرود نمي آيد. اگر اين كشف را در دوران ارسطو انجام داده بود به قيمت شغلش تمام مي شد.

 3-آزمايش گاليله با گوي هاي غلتان برروي سطح شيب دار رتبه هشتم را به دست آورد.

 دراين آزمايش گاليله ثابت كرد كه مسافت با زمان به توان دو نسبت مستقيم دارد وسرعت [Velocity كه با علامت اختصاري Vنمايش مي دهند] در جريان آزمايش ثابت باقي مي ماند.

4ـ انكسار نور با منشور توسط نيوتن رتبه چهارم را به دست آورد.

 ايساك نيوتن درسالي به دنيا آمد كه گاليله مرد. نيوتن فارغ التحصيل كالج تثليث كمبريج (سال ۱۶۶۵) بود. اين بار هم نيوتن دانش متعارف به جامانده از دوران ارسطو را زير سؤال برد. تلقي مردم از نور خورشيد مانند برداشت ارسطو بود ونور را خالص مي دانستند. با وجودي كه مردم رنگين كمان را ديده بودند. تا پيش از عبور نور از منشور وتجزيه آن به هفت رنگ حتي فكرش را نمي كردند نور متشكل از اين رنگها باشد.

۵ـ آزمايش كاونديش در مورد ميله و پيچش رتبه ششم را به دست آورد.

 از تئوريهايي كه نيوتن در مورد گرانش داده بود يكي اين بود كه نيروي جاذبه ميان دوجسم رابطه مستقيم با جرم به توان دو و رابطه معكوس با فاصله به توان دو دارد. در قرن هجدهم، هنري كاونديش براي اندازه گيري قدرت گرانش آزمايشي انجام داد او يك ميله چوبي دومتري كه به دوسر آن دوكره فلزي نصب شده بود انتخاب و با سيم اين ميله چوبي را آويزان كرد. با همين وسايل ساده كاونديش موفق به اندازه گيري ثابت گرانشي gravitational Constant شد. اين آزمايش زمينه اندازه گيري جرم زمين هم بود.

۶ـ آزمايش تداخل ـ نور يانگ مقام پنجم را به دست آورد.

همه تئوريهاي نيوتن درست از آب درنيامد. او مي گفت نور از ذرات تشكيل شده است و به صورت موج منتشر نمي شود. در سال۱۸۰۳ توماس يانگ، درصدد برآمد به اثبات برساند نحوه حركت پرتوهاي نور به صورت موج است. او در پنجره سوراخي ايجاد كرد، همه پنجره ها را به دقت با پوششي ضخيم پوشاند بعد از يك آيينه براي تغيير جهت پرتويي از نور كه از طريق اين سوراخ وارد مي شد، استفاده كرد با استفاده از يك كارت كه عرض آن يك ميليمتر بود جلوي نيمي از سوراخ را گرفت در نتيجه به توالي نوارهاي سايه و روشن مشاهده كرد، اين پديده در صورتي قابل توضيح است كه پرتوهاي نور مانند امواج در يكديگر تداخل ايجاد كنند. بعدها اين آزمايش را با دوسوراخ انجام دادند و نتيجه واضح تري به دست آمد.

۷ـ آزمايش پاندول فوكو رتبه دهم را به دست آورد.

دانشمندان سال پيش پاندولي را به قطب جنوب بردند و مهر صحت بر آزمايش زدند كه در سال۱۸۵۱ توسط ژان برنارد لئون فوكو با يك پاندول آهني ۳۰كيلوگرمي آويزان از گنبد پانتئون انجام شد. فوكو به گوي يك پاندول سوزن گرامافون وصل كرده بود و روي زمين زير گوي حلقه اي از شن هاي مرطوب قرار داد. در مقابل حيرت همه نشان داد كه با وجودي كه حركت پاندول به جلو و عقب هدايت شده بود اما پاندول حركتي دوار انجام داد. يعني در واقع كف پانتئون در حال گردش بود و يا به عبارت بهتر زمين در حال چرخيدن حول محور خود بود. در پاريس هر ۳۰ساعت پاندول در جهت عقربه هاي ساعت يك دور را كامل مي كند. در نيمكره جنوبي اين گردش در خلاف جهت عقربه هاي ساعت است. همانطور كه دانشمندان معاصر نشان داده اند در قطب جنوب دوره گردش كامل پاندول ۲۴ساعت است.

۸ـ آزمايش قطره روغن ميليكان رتبه سوم را به دست آورد.

 قرنها بود كه دانشمندان الكتريسيته را چه در مورد رعد و برق چه الكتريسته ساكن ناشي از تماس برس با موي سر مشاهده كرده بودند. در سال۱۸۹۷ تامسون فيزيكدان بريتانيايي پايه گذار اين دانش شد كه الكتريسيته از ذراتي به نام الكترون كه بار منفي دارند تشكيل شده است. رابرت ميليكان آمريكايي در سال۱۹۰۹ موفق به اندازه گيري بار منفي در الكترونها شد. براي اين كار از چندوسيله ساده استفاده كرد. با استفاده از افشانه هايي كه ادكلن را به صورت افشانه درمي آورند روغن را در يك محفظه شفافي افشاند كه دوطرف آن به دوسر يك باطري متصل بودند. به اين ترتيب يك سر محفظه مثبت و سرديگر آن منفي بود.
زماني كه نيروي گرانش با نيروي جاذبه الكتريكي كه قطرات روغن باردار را به سمت خود مي كشيد برابر مي شد قطره در ميان آسمان و زمين معلق مي ماند. در واقع در حالت عادي اين قطره به خاطر نيروي گرانش بايدپايين مي افتاد اما در اثر نيروي جاذبه الكتريكي در حال حركت به سمت قطب مخالف بود چون دونيرو برابر شدند اين قطره روغن از حركت بازايستاد. با همين وسايل ساده ميليكان موفق به اندازه گيري بار الكتريكي يك الكترون شد.

۹ـ آزمايش كشف هسته توسط رادرفورد مقام نهم را كسب كرد.

در سال۱۹۱۱ را در فورد و همكارانش با بمباران يك لايه بسيار نازك طلا با ذراتي به نام آلفا متوجه اين حقيقت شدند كه درصدي از اين ذرات منحرف و درصدي درست در جهت مقابل بازمي گردند به اين ترتيب رادرفورد موفق شد مدل قديمي آرايش هسته و الكترون را كه به «مدل كيك آلو» معروف بود به چالش بكشاند.

10ـ آزمايش ماكس پلانك و تئوري كوانتوم رتبه اول را كسب كرد.

 در مورد نور نه حق به جانب نيوتن بود ونه يانگ نه مي توان نور را فقط ذرات فوتون دانست و نه امواج. در اوايل قرن بيستم ماكس پلانك و بعد آلبرت انيشتين نشان دادند كه نور به صورت بسته هاي بسيار كوچكي منتشر و جذب مي شود كه به آن فوتون مي گويند. در عين حال آزمايشهاي ديگر هم موجي بودن حركت نور را به اثبات مي رسانند.
براي اثبات در اينجا به جاي آزمايش از سوراخ يانگ و پرتوهاي نور از پرتوهاي الكترون استفاده ميشود. ذرات، براساس قوانين كوانتومي، پديده اي شبيه به نور در آزمايش تداخل يانگ از خود برجاي مي گذارند اگرچه اين آزمايش در سال۱۹۶۱ توسط كلاوس جانسون از توبينگن انجام شد اما در اين سالها ديگر يافته هاي دانش به قدري زياد و گسترده شده بود كه ديگر نمي توانست نامهايي ابدي مثل نيوتن و انيشتين در اذهان مردم دنيا بيافريند.